روایتی مستند از سرگذشت محله‌ای قدیمی در قلب شهر مشهد | بوی گندم و عطر هلو در حافظه تاریخی «سعدآباد»

مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ قنات این مزرعه در کنار قنات شناخته‌شده «سناباد» و نیز قنات پرآب مزرعه «سردِه»، از نخستین منابع تأمین آب برای زائران و مجاوران مشهدالرضا (ع) محسوب می‌شد و تا حدود هفتاد سال قبل، همچنان پرآب و فعال بود. در دوران رونق فعالیت‌های کشاورزی مزرعه سعدآباد، این مزرعه از شرق به اراضی مزرعه «سرده»، از شمال به اراضی «میل‌کاریز»، از غرب به اراضی مزرعه «مَلِک‌آباد» و از جنوب به اراضی مزرعه «احمدآباد» منتهی می‌شد. 

امروزه محله‌ای به نام سعدآباد، بین محله‌های کلاهدوز، کوی دکترها، صاحب‌الزمان (عج) و بولوار شهید قرنی محصور است و شاید حدود آن، چندان با سعدآباد باستانی تطبیق نداشته باشد. در این نوشتار سعی می‌کنیم با تکیه بر اسناد تاریخی، به بررسی پیشینه مزرعه قدیمی سعدآباد که امروزه یکی از مناطق شناخته‌شده و سنتی شهر مشهد بر روی اراضی آن قرار گرفته است، بپردازیم.

***

توضیح تصویر: تصویر هوایی سال ۱۳۴۹ از اراضی سعدآباد. همان طور که در تصویر مشخص است چیزی از مزرعه سعدآباد باقی نمانده است. به استناد نقشه سال ۱۳۳۳ مشهد این مزرعه در دهه ۳۰ وجود داشته است

معمای نام «سعدآباد»

دلیل نام‌گذاری مزرعه به اسم «سعدآباد» معلوم نیست؛ اما تقریبا تردیدی نداریم که دست‌کم از دوره تیموری به این‌سو، آن را با همین نام می‌شناخته‌اند. این مزرعه بعد از ساخته‌شدن مسجد گوهرشاد در سال‌۸۲۱ ق‌/‌۷۹۷ ش توسط گوهرشاد خاتون، در ردیف موقوفه‌های مسجد جامع قرار گرفت و در وقف‌نامه منسوب به بانی مسجد، نام این مزرعه به‌صورت «سعدآباد» ثبت شد. در متون دوره صفویه و پس از آن هم، نام سعدآباد محفوظ مانده و تغییری را تجربه نکرده است.

 به‌نظر می‌رسد که بعد از احداث ورزشگاه تختی مشهد بر روی اراضی مزرعه سعدآباد، نام ورزشگاه را هم از نام مزرعه مذکور اقتباس کرده باشند و از‌این‌رو، نخستین ورزشگاه بزرگ مشهد به نام سعدآباد مشهور شد. به‌همین‌دلیل، باید این فرض را که توسط برخی جدی گرفته می‌شود و نام‌گذاری ورزشگاه را اقتباسی از نام کاخ سعدآباد در تهران می‌پندارند، دچار تشکیک و تردید جدی بدانیم.

مرکز تولید هلو از دوره صفویه

ارتفاع دشت مشهد که در میان دو رشته کوه بینالود و هزارمسجد قرار دارد، از غرب به طرف شرق کم می‌شود. مزرعه سعدآباد به‌دلیل قرارگرفتن در بخش غربی، در منطقه مرتفع‌تر قرار داشت و به‌همین‌دلیل، از آب‌و‌هوای بهتری برخوردار بود. زه‌کشی مناسب خاک در کنار جریان داشتن قنات مشهور و پرآب سعدآباد، این مزرعه را به مکانی زرخیز و پرمحصول در نزدیکی شهر مشهد تبدیل کرد و در اراضی آن، افزون بر مزارع مختلف با محصولات متفاوت، باغات میوه نیز پرورش یافت که بخش مهمی از نیاز شهر مشهد و مناطق هم‌جوار آن را تأمین می‌کرد. اصلی‌ترین محصول مزرعه سعدآباد گندم بود که در بیشتر اراضی زراعی آن کشت می‌شد. با‌این‌حال، تولیدات کشاورزی این مزرعه، شامل انواع محصولات جالیزی و باغی هم بود. 

گزارش‌های متعددی درباره کشت محصولات جالیزی، مانند کدو و خیار در سند‌های مربوط به مزرعه سعدآباد در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی وجود دارد. در باغات این مزرعه نیز، میوه‌های متنوعی به عمل می‌آمد. خوب است بدانید که باغ‌های مزرعه سعدآباد، یکی از اصلی‌ترین کانون‌های تولید هلو در اطراف مشهد محسوب می‌شد و مدارک مربوط به این مسئله، از دوره صفویه وجود دارد. 

یکی از قدیمی‌ترین اسناد این مزرعه دیرپا، سندی مربوط به سال ۱۰۲۰ ق‌/۹۹۰ ش (به شماره ۲۲۶۳۵ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی) و دوره شاه عباس‌یکم است که در آن ضمن اشاره به لای‌روبی قنات معروف این مزرعه توسط شخصی به نام «استاد درویش‌حسین»، از کشت میوه هلو (در متن سند: شفتالو) در آن سخن به میان آمده است. در این مزرعه، دست‌کم از دوره صفویه به این‌سو، سبزیجات مورد‌استفاده مردم مشهد نیز کشت می‌شد که در اسناد از اراضی مربوط به آن با نام «باغتره» (در لهجه مشهدی: باختَرّه) یاد می‌کردند (سند شماره‌۴۵۱۲۹ مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی).

تاریخ مدیریتِ مزرعه سعدآباد

در دوره قاجار و به‌طور‌خاص در دوره ناصرالدین‌شاه، مزرعه سعدآباد بخشی از بلوک «میان‌ولایت» بود. در کتابچه این بلوک که مربوط به دوره ناصری است، درباره مزرعه سعدآباد می‌خوانیم: «در اطراف مشهد واقع است. قدیم‌النسق است. زراعت [آن]از آب قنات مشروب می‌شود. هوایش معتدل است. نوکر دیوان ندارد.» مزرعه مذکور در همان دوره صاحب «داروغه» بود و این داروغه بر الگوی آبیاری اراضی کشاورزی فعال در مزرعه سعدآباد نظارت می‌کرد (سند شماره ۲۰۴۲۷۴ مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی). 

بعد‌ها و در دوره قاجار، این مسئولیت به میراب‌ها و دشتبان‌ها سپرده شد. در اسناد این دوره، نامی از «علی‌سلطان» و «آقاسیدجعفر» به‌عنوان دشتبان و میراب مزرعه سعدآباد به میان آمده است. اینکه آیا مزرعه سعدآباد، مانند دیگرمزارع اطراف مشهد دارای قلعه برای سکونت کشاورزان بود یا نه، چندان معلوم نیست و نگارنده با وجود تلاش بسیار، نشانه مستندی در‌این‌باره پیدا نکرد. 

نزدیک بودن مزرعه سعدآباد به مشهد از یک‌سو و از سوی دیگر، هم‌جواری آن با قلعه معروف «آبکوه»، این ظن را تقویت می‌کند که شاید زارعان فعال در سعدآباد، ساکن مشهد یا قلعه آبکوه بوده‌اند. با‌این‌حال این فقط یک گمان است و باید برای اثباتش، دلایل معقول و مستند پیدا کرد. کشاورزان و باغبان‌های مزرعه سعدآباد، معمولا دستمزد خود را به‌صورت قسمتی از محصول دریافت می‌کردند. در‌واقع می‌توان فعالیت آنها را به‌نوعی، در قالب عقد «مزارعه» یا «مساقات» در نظر گرفت. 

سندی به شماره‌۱۹۷۷۳۰ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود که مربوط به دوره صفویه است و در آن از «محاسبه حاصل باغ مزرعه سعدآباد و احقاق حق باغبان مزرعه مذکور» سخن به میان آمده است. به‌غیر‌از موضوع تأمین دستمزد کارگران و نظارت بر امور آنها، یکی از اصلی‌ترین فعالیت‌هایی که باید در مزرعه سعدآباد صورت می‌گرفت، لای‌روبی قنات معروف آن بود که بخشی از آب مورد‌نیاز شهر مشهد و به‌ویژه اماکن متبرکه حرم‌رضوی را تأمین می‌کرد. 

همان‌طور که اشاره شد، اسناد مربوط به لای‌روبی قنات سعدآباد، از دوره صفویه موجود است و حتی می‌توان به نام مقنی‌هایی که این کار را انجام می‌دادند، دسترسی پیدا کرد؛ افرادی مانند «استاد درویش‌حسین» که پیش‌تر از وی نام بردیم یا «استاد حجت» که در سال ۱۰۲۳ ق/۹۹۳ ش، مسئولیت لای‌روبی قنات را برعهده داشت. مخارج لای‌روبی از محل درآمد‌های آستان‌قدس‌رضوی یا مسجد گوهرشاد در مزرعه سعدآباد و غیر آن تأمین می‌شد.

آغاز مسکونی‌شدن مزرعه قدیمی

زمان آغاز فرایند مسکونی شدن مزرعه سعدآباد و پیوستن آن به شهر دقیقا معلوم نیست. احمد ماه‌وان و تنی چند از مشهدپژوهان معاصر معتقدند که این فرایند از سال‌۱۳۲۰ ش به‌این‌سو شروع شد و پیش‌از‌آن، مزرعه سعدآباد بیرون از دروازه سراب قرار گرفته بود. با‌این‌حال نشانه‌هایی وجود دارد که این زمان را دست‌کم به یک دهه قبل از تاریخ اعلام‌شده باز می‌گرداند. ظاهرا در اواخر دوره قاجار، جمعی از رعایا در مزرعه اسکان یافته بودند؛ رعایایی که باید سهمی از درآمد خود را به افرادی مانند «میرزامحمدحسین شعاع‌التولیه‌حسینی»، مدیر فراش‌خانه حرم‌رضوی، پرداخت می‌کردند و این موضوع، از وجود مالکیت خصوصی در بخش‌هایی از مزرعه سعدآباد خبر می‌دهد. 

در سال‌۱۳۰۵ ش، محمدولی اسدی، نایب‌التولیه وقت، به «عبدالصمد دربان‌مشهدی» دستور داد که به سعدآباد برود و مطالبات شعاع‌التولیه را از رعایا بگیرد (سند شماره ۶۴۲۲۰ مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی). به نظر می‌رسد که خودِ میرزامحمدحسین‌خان‌توانایی دریافت مطالبات را نداشته است؛ با‌این‌حال تقریبا هشت سال بعد، نویسندگان گزارش مهم و مستند «مکتب شاپور»، «شش‌دانگ دو مزرعه سرده و سعدآباد واقع در خارج دروازه بالاخیابان و خارج دروازه سراب مشهد» را جزو «موقوفات گوهرشادی متصرفی» دانسته‌اند و این مسئله، باعث می‌شود که در مورد وجود مالکیت خصوصی در مزرعه سعدآباد در دهه‌۱۳۰۰ ش تشکیک و اظهار‌نظر قطعی درباره آن را به انجام پژوهشی گسترده و مستند موکول کنیم؛ با‌این‌حال در مزرعه سعدآباد نیز مانند دیگر مزارع موقوفه، قرارداد اجاره برقرار بود و مستأجران امور مربوط به مزرعه را عهده‌دار بودند و به‌صورت سالانه، سهم وقفی را پرداخت می‌کردند. 

به عنوان مثال، فردی به نام «مهدی معینی‌افشار» در سال‌۱۳۰۹ ش مستأجر مزرعه سعدآباد بود (سند ۱۱۳۵۴۴ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی)، یا بین سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۴ ش از «مهدی شایگی» در اسناد به‌عنوان مستأجر مزرعه سعدآباد سخن به میان آمده است (سند‌۲۷۱۸۱ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی) که نشان می‌دهد با وجود ورود سعدآباد به محدوده شهر مشهد، هنوز هم فعالیت‌های کشاورزی و باغداری، دست‌کم در قسمتی از این مزرعه قدیمی ادامه داشت. 

اواخر دهه ۱۳۱۰ ش بود که خانه‌سازی و ایجاد منازل مسکونی در مزرعه سعدآباد آغاز شد. گزارش‌های مربوط به ایجاد زیرساخت‌های مورد‌نیاز این خانه‌ها، در بخشی از اسناد موجود قابل بررسی است؛ مثلا در سند شماره‌۱۴۰۸۲۹، مربوط به سال‌۱۳۱۹ ش، صحبت از «برق‌رسانی» به منزل «حسین بنی‌آدم» در «سعدآباد» به میان آمده است؛ اقدامی که توسط «شرکت سهامی عام نخریسی و نساجی خسروی خراسان» که در آن زمان بخش اعظم برق مورد نیاز مشهد را تأمین می‌کرد، به انجام رسید. 

در همین سال و نیز ابتدای سال‌۱۳۲۰ ش، بخش‌هایی از اراضی مزرعه سعدآباد به افراد مختلف فروخته شد. اسناد مربوط به معامله این زمین‌ها و حتی نام افرادی که برای خرید زمین اقدام کرده‌اند، در اسناد موجود است (به‌عنوان نمونه، بنگرید به سند‌۹۴۶۳۴ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی). قاعدتا فروش اراضی موقوفه از نظر شرعی و قانونی ایراد اساسی داشت و انجام‌شدنی نبود. اما نکته مهمی که باید در این زمینه بدانیم، آن است که در اردیبهشت سال‌۱۳۲۰ ش مجلس‌شورای‌ملی احتمالا به خواست رضاشاه، قانونی را تصویب کرد که بر‌اساس آن فروش اراضی موقوفه مجاز شناخته می‌شد. 

این قانون که تا آبان همان سال برقرار باقی ماند -و بعد آن را منسوخ اعلام کردند- آسیب‌های جبران‌ناپذیری به نهاد وقف در سراسر کشور وارد کرد و باعث از‌بین‌رفتن بسیاری از موقوفات شد. آغاز فروش و واگذاری اراضی سعدآباد در سال‌۱۳۱۹ ش نشان می‌دهد که فرایند فروش زمین‌های وقفی حتی پیش از تصویب قانون نیز، آغاز شده و ظاهرا مستند آن قانونی ملایم‌تر درباره نگهداری موقوفات و فروش اضطراری آنها بوده است که چند‌سال قبل‌از‌این، به تصویب رسید. قانون جدید، شتاب فروش اراضی را بیشتر کرد.

 فتح‌ا... پاکروان، نیابت تولیت وقت، نقش مهمی در واگذاری اراضی موقوفه به مالکان شخصی داشت. با‌این‌حال این اقدام به همه مزرعه سعدآباد تسری پیدا نکرد و بخش‌هایی از آن همچنان به‌عنوان موقوفه باقی ماند و صرفا برای احداث منزل به افراد اجاره داده شد. امروزه اراضی مزرعه سعدآباد در مرکز شهر مشهد قرار دارد و کوچه‌های آن به‌دلیل داشتن درختان سر‌به‌فلک‌کشیده، همچنان یادآور روزگار خوش گذشته در این منطقه قدیمی و کهن‌سال است.